اخلاق دراندیشه مقام معظم رهبری

اخلاق که جمع خلق به معنای خصلت‌های نفسانی انسان اعم از فضائل و رذائل است می تواند علاوه بر اینکه باعث پیشرفت در دیگر شاخص های جامعه شود، برای مثال وجدان کاری و رعایت انصاف در فضای کار می تواند باعث بهبود فضای اقتصادی کشور شود، خود نیز به طور مستقل می تواند شاخصی برای ارزیابی یک جامعه باشد. رهبر معظم انقلاب با اشاره به امر اخلاق نکات مهمی را ذیل این مبحث اشاره کردند که در ادامه به آنها پرداخته خواهد شد.

1- اخلاق به مثابه روح دین

نکته اساسی که نباید از آن غفلت کرد این است که عبادت و بندگی بدون اخلاق مناسب به دست نمی آید چرا که «اخلاق، روح دین است؛ اخلاق انسانی برای هر انسانی روح دینداری او است: بُعِثتُ لِاُتَمِّمَ مَکارِمَ الاَخلاق؛ مکارم اخلاق یعنی همین، یعنی انسان صبور باشد، متین باشد، باانصاف باشد، خوش ذات باشد، نسبت به مردم خیرخواه باشد، خدوم باشد، اهل کار باشد، مبتکر باشد، پیشرو باشد، تنبلی نکند؛ اینها همین اخلاقیات اسلامی است.» (بیانات معظم له در دیدار اعضای ستاد بزرگداشت مرحوم عسگراولادی ۱۳۹۲/۱۰/۱۷)

2- الگو سازی در اخلاق

الگو باعث عملیاتی شدن و در دسترس شدن بسیاری ارزش های اخلاقی است. «یک عده‌ای مینالند از این که چرا ما از لحاظ اخلاقی جلو نمیرویم. البته این درست است، ما هم قبول داریم که باید در زمینه‌ی اخلاقی جلوتر رفت؛ منتها یکی از شرائطش این است که ما برای جوانهامان الگو داشته باشیم... الگوسازی، یکی از اساسی‌ترین کارهاست.» (بیانات معظم له در دیدار جمعی از معلمان سراسر کشور ۱۳۹۱/۰۲/۱۳)

3- آموزش اخلاقی در بستر آموزش و پرورش

فرایند آموزشی یک جامعه اثر بسیار مهمی در ایجاد نوع خاصی از روح اخلاقی در جامعه دارد. «اگر انسان بخواهد کارهای کشور را، این بخشها و قسمتهای گوناگون کشور را تقسیم‌بندی کند و به حسب اهمیت، موقع اینها را مشخص کند، آن بالابالاها آموزش و پرورش قرار میگیرد. جوان ما به آموزش و پرورش بستگی دارد، اخلاق ما به آموزش و پرورش بستگی دارد.» (بیانات معظم له در دیدار جمعی از معلمان سراسر کشور ۱۳۹۱/۰۲/۱۳)

4- جامعه عابد به مثابه جامعه اخلاقی

هر جامعه ای اعم از جامعه ایرانی در صورتی جامعه اسلامی خواهد بود که متخلق به اخلاق خدا باشد. «جامعه‌ای که به عبودیت خدا میرسد، یعنی به معرفت کامل خدا میرسد، تخلق به اخلاق‌الله پیدا میکند؛ این، آن نهایت کمال انسانی است» (بیانات معظم له در دیدار دانشجویان کرمانشاه ۱۳۹۰/۰۷/۲۴) 

5- دولت اسلامی پیش شرط تحقق جامعه اخلاقی کامل

مقام معظم رهبری به صورت زنجیره ای تحقق اهداف اسلامی را مد نظر دارند. ایشان جامعه اسلامی را دارای خصوصیاتی می دانند که به تعبیر دیگر آن را می توان جامعه اخلاقی دانست. به نظر ایشان وظیفه دولت اسلامی تحقق جامعه اسلامی است. «بعد از آنکه دولت اسلامی تشکیل شد، مسئولیت و تعهد این دولت اسلامی این است که جامعه‌ی اسلامی را تحقق ببخشد. جامعه‌ی اسلامی یعنی چه؟ یعنی جامعه‌ای که در آن، آرمانهای اسلامی، اهداف اسلامی، آرزوهای بزرگی که اسلام برای بشر ترسیم کرده است، تحقق پیدا کند. جامعه‌ی عادل، برخوردار از عدالت، جامعه‌ی آزاد... البته این جامعه تحقق پیدا نکرده، ولی ما دنبال این هستیم که این جامعه تحقق پیدا کند.» (بیانات معظم له در دیدار دانشجویان کرمانشاه ۱۳۹۰/۰۷/۲۴)

6- آسیب شناسی اقدامات فرهنگی کشور در زمینه اخلاق

عدم توجه صحیح به ظرایف امور فرهنگی باعث آسیب های بلندمدت فراوانی در زمینه های اخلاقی خواهد شد. «در زمینه‌ی فرهنگ، اخلاق عمومی و عدم رواج فضائل اخلاقی، مشکلاتی داریم. باید روزبه‌روز فضائل اخلاقی در بین ما رشد کند. صبر ما، شکر ما، ذکر ما، احسان ما، مروت ما نسبت به دیگران، اجتناب ما از ایذاء دیگران، میل ما به خدمت به دیگران، روزبه‌روز باید در بین جامعه رشد پیدا کند. اینها به خودی خود پیش نمی‌آید؛ اینها کار لازم دارد، تلاش لازم دارد. در این زمینه‌ها کوتاهی داریم. رواج فرهنگ اسراف و تجمل‌گرائی در جامعه، رشد یا عدم توقف میل به خشونت در برخی از بدنه‌ی جوان کشور، مضر است. ما فیلمهائی پخش میکنیم که خود آن کسانی که سازنده‌ی این فیلمها هستند، به خودشان هشدار میدهند و میخواهند خطر این فیلمها را که تولید خشونت در جامعه است، متوقف کنند؛ ولی ما حالا داریم اینها را منتشر میکنیم! اینها مضر است.» (بیانات معظم له در دیدار مسئولان نظام جمهوری اسلامی ایران ۱۳۹۰/۰۵/۱۶)

7- رسالت اخلاقی انقلاب اسلامی

انقلاب اسلامی دارای رسالت اخلاقی است چرا که اسلام دینی اخلاقی است. «امروز به واقعیت که نگاه میکنیم، می‌بینیم نه، حقاً و انصافاً اختلالهائی وجود دارد. البته من این را به شما بگویم، بارها هم در اعلانهای عمومی گفته‌ام ... من به این نسل جوانِ خودمان خیلی اعتقاد دارم... لیکن واقعیتها را باید نگاه کرد و دید. ما ظرفیتمان بیش از اینهاست، ما توانائی‌مان بیش از اینهاست. ما بایستی کاری کنیم که اخلاق اسلامی در جامعه رائج شود. وقتی میگوئیم انقلاب اسلامی، خب، اسلام یک بخشش اخلاق است. پس بایستی رسالت اخلاقی انقلاب در جامعه تحقق پیدا کند.» (بیانات معظم له در دیدار اعضای شورای عالی انقلاب فرهنگی ۱۳۹۰/۰۳/۲۳)

     8- امام خمینی (ره) مظهر اخلاق نظام جمهوری اسلامی

رهبران جامعه به نوعی می توانند بازگو کننده شرایط اخلاقی و اجتماعی آن جامعه باشند و از طرفی رهبران جامعه هم می توانند روی اخلاق مردم تاثیرات شگرفی باقی بگذارند. «همه را به این راه سوق میداد. خود او ]امام خمینی (ره)[ اهل رعایت اخلاق بود، دیگران را هم به اخلاق سوق میداد. بخش مهمی از معنویت در اسلام عبارت است از اخلاق، دوری از گناه، دوری از تهمت، دوری از سوءظن، دوری از غیبت، دوری از بددلی، دوری از جداسازی دلها از یکدیگر. خود امام بزرگوار این چیزها را رعایت میکرد، به مردم هم سفارش میکرد، به مسئولین هم سفارش میکرد. امام ماها را توصیه میکردند به این که مغرور نشویم، خودمان را بالاتر از مردم ندانیم، خودمان را بالاتر از انتقاد ندانیم، بی‌عیب ندانیم. همه‌ی مسئولین طراز اول کشور این را از امام شنیده بودند که بایستی آماده باشیم؛ اگر چنانچه از ما عیب گرفتند، نگوئیم ما بالاتر از اینیم که عیب داشته باشیم، بالاتر از اینیم که به ما انتقادی وارد باشد. خود امام هم همین جور بود. ایشان، هم در نوشته‌های خود - بخصوص در اواخر عمر شریفش - هم در اظهارات خود، بارها گفت من در فلان قضیه اشتباه کردم. اقرار کرد به این که در فلان قضیه خطا کرده است؛ این خیلی عظمت لازم دارد. روح یک انسانی باید بزرگ باشد که بتواند یک چنین حرکتی را انجام دهد؛ خودش را منسوب کند به اشتباه و خطا.» (بیانات معظم له در بیست و دومین سالگرد امام خمینی(ره) ۱۳۹۰/۰۳/۱۴)

9- مجالس وعظ و اندرز بهترین وسیله گسترش اخلاق اسلامی

تکرار امر اخلاقی در زبان هنر و ادبیات می تواند در شیوع آن امر اخلاقی تاثیرات بیشتری داشته باشد. «امروز ما محتاج نصیحتیم. برای رشد اخلاق در جامعه، برای گسترش خلقیات خوب، برای اعتلای روحیه‌ی همدلی و برادری و صفا و اخوتی که در جامعه‌ی دینی مطلوب است، احتیاج داریم به نصیحت. اینها را از کی یاد بگیریم؟ پایه‌های اخلاق در کلمات ائمه (علیهم‌السّلام) است، در رفتار ائمه (علیهم‌السّلام) است. ما اخلاق را در جامعه رشد بدهیم؛ مردم را به خیرخواهی، به امید، به تعاون، به اخوت، به صبر، به حلم، به شکر، به احسان، به ایثار، به گذشت دعوت کنیم؛ از اخلاق بد، از تنگ‌نظری، از ناامیدی، از بدبینی، از بدخواهی برای این و آن، از حسد، از بخل و بقیه‌ی سیئات اخلاقی، مردم را پرهیز بدهیم. این کار با زبان شعر خیلی بهتر است و بهتر ادا میشود تا زبان نثر و زبان نصیحت‌آمیز.... البته اخلاقیات باید تکرار شود. گفتن اثر دارد، شنیدن اثر دارد؛ اما این اثر، دائمی و ابدی نیست؛ مؤثرات دیگری هم در جامعه هست که در جهت عکس آن کار میکند. لذا بایستی اخلاقیات هی گفته بشود، باز گفته بشود، باز تکرار بشود.» (بیانات معظم له در دیدار جمعی از شاعران و ذاکرین اهل بیت(ع) ۱۳۹۰/۰۳/۰۳)

10- ریشه برخی از مشکلات جامعه

رهبر معظم انقلاب در زمینه ریشه برخی از مشکلات جامعه به اخلاق اشاره می کنند«و اگر امروز ما در برخی زمینه‌ها دچار مصیبت هستیم، به‌خاطر این است که این اخلاق حسنه‌ی مهم اسلامی را فراموش کرده‌ایم» (بیانات معظم له در دیدار مسئولان سازمان صدا و سیما‌‌ ۱۳۸۳/۰۹/۱۱) به عبارتی، اگر مشکل اخلاقی جامعه حل شود، آن مشکلات از بین می روند.

11- دستگاه تبلیغاتی استکبار و نشانه رفتن اخلاق جامعه

آمریکا دو بعد نظری (ایمانی) و رفتاری (اخلاقی) را مورد حمله خود قرار داده است و در این راه از فعالیت های رسانه ای با تمام امکانات استفاده می کند.«ببینید نقش فعالیتهای تبلیغاتی و تقابل نظری امریکا با جمهوری اسلامی، از نظر آنها چقدر مهمّ است. آنها به تبلیغات و تقابل نظری احتیاج دارند، به بی‌ایمان کردن مردم نسبت به مبانی نظام احتیاج دارند؛ همچنان‌که به بی‌اعتقاد کردن مردم نسبت به فضایل و پایبندیهای اخلاقی احتیاج دارند. اینها چیزهایی است که مردم را از نظام اسلامی جدا می‌کند و پیوند مستحکم بین نظام و مردم را از هم می‌گسلد. امروز دشمنان ما همه نیروی خود را روی این گذاشته‌اند.» (بیانات معظم له در دیدار دانشجویان دانشگاه شهید بهشتی ۱۳۸۲/۰۲/۲۲)

12- اخلاق صحیح نشانه هدایت جامعه

اگر جامعه ای هدایت یافته باشد باید اخلاق آن جامعه به اخلاق الله نزدیکتر باشد. «هدایت مردم این است که بر اثر تعلیم و تربیت درست و راهنمایی مردم به سرچشمه‌های فضیلت، کاری بشود که خواست مردم در جهت فضایل اخلاقی باشد و هوسهای فاسد کننده‌ای که گاهی به نام آرا و خواست مردم مطرح می‌گردد، از افق انتخاب مردم دور شود.» (پیام نوروزی معظم له به مناسبت آغاز سال ۱۳۷۶)

جمع بندی

در این مقاله تلاش شد تا با استفاده از بیانات مقام معظم رهبری منظومه فکری ایشان در زمینه اخلاق را کشف کنیم. در بررسی خود به دوازده شاخص رسیدیم که عبارتند از  موارد فوق بوده است